Nga Besim Dybeli
Elbasan – Kush nuk ka dëshirë sot të shohë femra të bukura , lozonjare e kërcimtare , balerina në disko , pube apo edhe në dasma e gëzime të tjera. Në fakt , konsiderohet e kohës. Moderne quhen. Të pakta . Kërcejnë me veshje transparente , me elekuencë ziliqare të lëvizjeve trupore gjer në joshje për atë që e sheh . Pse , jo , ftohen edhe në dasma , qoftë si këngëtare me emër , qoftë si kërcimtare të rralla. Top e trum , quhen , femra moderne. Kuptohet , të kohës që jetojmë. Çdo brez , ata që thyejnë tabu të kohës së cilës I përkasin , krenohet me modernizmin e vet. Por harrojmë që çdo brez që ka ikur ruan krenarinë e modernitetit të tij . Kështu shekull pas shekulli e mot pas moti , termi modern merr kuptimin dhe vlerëqn e mkohës kur është quajtur I tillë. Kështu edhe me vajzat “ Çingije”. Nje term ky I panjohur fare për brezin e ri . Ndoshta dhe të mesëm. Për brezin përtej , ato ( çingijet) , sikur vërtiten mes kujtesës mjegullnajë të kohës që ka ikur . Është një kohë , të pëktën me dy shekuj pas , që termin “moderne” , për sferën e kulturës argëtuese që po flasim , e lidhin me vajzat me të bukura e kërcimtare të rralla , të quajtura , kushedi pse , çingije. Kjo kategori , që theu tabunë e kohës , vjen sot , sërish e mjegullt , nga më të moshuarit , pasi duket se nuk ka një studim të mirëfilltë etnomuzikor. Historia jonë që më tepër mbetet një përjekje , jo kureshtare , por vlersuese . lidhet më tepër mke periudhën dy shekuj tej , në qytetin e Elbasanit , paçka se në krah të tij kanë qenë edhe Berati , Tirana apo dhe Shkodra. . . Çingijet e Elbasanit Nuk kanë qemë më tepër se dhejtëvjaçarë ata që ruajnë sot sadopak në kujtesë famën e namin e vajzave çingije . Shkëlqimi I tyre nuk ka zgjatur pak. Afërsisht një shekull , ku mesaterisht ndërthuren dy-tre breza. Ary rreth viteve 1840 – 1940 , zë vend koha e çingijeve në qytetin e Elbasanit. Ndoshta më tej , por jo më pas. Okupimi Italian duket se zevëndësoi “perandorinë” e çingijeve me të ashtëquajturat “shtëpi publike “ të kohës , jo më tepër se pesëvjeçare. Por një zëvendsim I tillë u përqas vetëm në atë të qejfit apo epshit. Të kulturës muzikore dhe të kërcimit , kurrë jo. Çingijet , “ femrat e përdala” të kohës , patën tjetër mission , që vetëm një kategori njerzore mund t’I kuptinin apo vlersonin. Shumica , pjesa nën nivelin mestar të intelektit dhe botëkuptimit të kohës do t’I përfliste gjer në termin “femra pa moral”. Por ama , s’kishin si t’I mos vlersonin , së paku në estetikë dhe në artin e të kërcyerit. Maja e ndriçimit të tyre , në qytetin e Elbasanit , nuk përmbledh më tepër se 50 – 60 vjet. Ndoshta aty nga vitet 1880 – 1940 , kohë kur kjo kohë perëndoi . – “ Mbaj mend se në qytetin tonë vepronin rreth tri-latër grupe çingijesh që ishin në konkurencë me njëri-tjetrin “- tregon një 86 vjeçar . – “ Ta kishte ënda t’i shihje ! Bukuri e rrallë e kërcime që askush si to nuk mund të lëvizste. I shihnim me nezë ( zili) , por dhe larg syve të grave tona. Kështu bënin edhe të parët tanë që e kanë jetuar të plotë këtë kohë”- shton ai. Në Elbasan , sipas kujtuesve të kohës , vepronin rreth katër grupe çingishë , të cilët drejtoheshin nga vajza më e talentuar dhe që ishin në rivalitet mes sejcilit , për të qenë të ftuar në dasma apo lokalet e qejfit të asaj kohe. Në një farë mënyre si orkestrat e sotme , apo më konkrtetisht si këngëtarët që ftohen në dasma apo veprimtari të spikatura muzikore në locale lluksoze. Tushi i Vajes , Sheja e Peqinit , Xhekja e madhe dhe e vogel si dhe Tosulla maqedonase. Grupet e vajzave , që përbëheshin jo më shumë se tre-katër , përshiheshin në të gjithë trevën e Elbasan , por kryesisht në qytet , duke mos përjashtuar vendet e qejfit , që quheshin Hamame . Si risi e kohës , natyrisht që është importuar nga perandoria turke , si në kërcime , ashtu dhe në veshje , pavarësisht se u bë pjesë jetike dhe organike e shoqërisë shqiptare në qytetet më të zhvilluara. Veshjet dhe kërcimet Kishin veshjet më të shtrenjta . Çitjanet , të qujatura ndryshe , Dimiq , ishin të qendisura me fije ari ose gjymryshi , me pëlhurë të pambuktë disi të hollë të sjella nga shtetet arabe ose Stambolli . Sipas , më të moshuarve , çitjanet , që vishnin trupin femror me disa pala , ishin aqa të gjëra sa mund të mbanin brenda madhësisë së tyre tre-katër gra . Opinga të lehta e çorape të bardha me dekoracione të qendisura , jelekun mbi mangoren e bardhë që luante për bukuri rolin estetik të reçipetave të gjoksin femror dhe bizhuteritë më të shtrenjuta të kohës . Ndërsa grimi , ndër më të arrirët si solucione të përziera me zhivë për faqet , këna për flokët e të kuq natyral për buzët. – “ Ato arrinin të kryenin kërcime fantastike saqë nuk mund të krahasohen me balerinat e kohës”- pohon etnomuzikologu , Thanas Meksi . Sipas tij , çingija më e mirë duhej të arrinte kërcimin në tepsi . Kjo e fundit , një enë prej bakaëri I kallajisur , e përmasave të mëdha , vendosej mbi një tavolinë të rrumbullkaët , ku mes dasmorëve apo frekunetuesve të lokaleve të kësaj natyre , çingijet arrinin kulmin e kërcimit . Para ose pas këtij riti , vajzat kërcimtare kërcenin ballë dasmorëve , kryesisht burra ose edhe në prehër të të pasurëve nëpër lokale . Karakteristikë , mbetej dredhja e belit , pjesa e barkut jashtë , një pjesë e gjoksit dhe harkimet trupore në harmoni me lëvizjet e këmbëve . Nën ritmin e orkestrave popullore të kohës , çinginjtë e gdhinin bashkë me dasmorët apo kloientët e lokaleve të zgjedhura dhe vetëm më pas , ose ktheheshin në shtëpitë e tyre ose në vende secrete e të fshehta me të pasurit apo elitën intelektuale të kohës. Tek e fundit , një natë e gjatë , e lodhshme por dhe argëetuese , për ta përkthehej me shumta të mëdha parashë që “xhananët” apo qëejflinjtë e kohës I hidhnin pa kursim. Netët e flirteve me të pasurit – “ Ato nuk ishin të përdala , paçka se kështu quheshin në atë kohë “- tregon A. Sh , rreth nëntëdhjetë vjeç . Sipas tij , ato kishin zgjedhur këtë profesion duke dalë mbi thashethemet dhe turpin e kohës dhe kishin preferuar që në jetë të mos martoheshin kurrë . Moshën e pamundur për kërcime e kalonin ose me paratë e fituara në kohën e karrierës , ose me ndonjë punë tjetër nëpër lokale ose mjedise familjare. Mësohet se , ndërsa në dasma e lokale fitonin shuma të mëdha parashë , nuk pranonin që në flirtet me më të pasurit apo intelektualët , të merrnin para si shpërblem për kontaktet intime . Sidoqoftë , “vipat” e asaj kohe natyrisht që mund t’I mos I kyrsenin dorovitjet në para apo dhuratat në bizhuteri të shtrenjta . Nga ana tjetër , krijuesit popullorë , nuk kishin si të mos thurnin këngë për lavdinë e tyre apo dhe bukurinë. Në kohën tonë vijnë ende kujtimet e këngëve për Tushin e Vajes apo Shejen e Peqinit. – “ Vetëm nga këngët e tyre kanë mbetur vargjet “ ulu mal të dali hana” , ose “ lujma , lujma belin” e të tjera , që jo pak interpretohen edhe sot në këngët me bazë folklorike shumë të vjetër” – shpjegon studjuesi , Thanas Meksi . Madje , ky ngacmim e ka frumëzuar Meksin, kur drejtonte shtëpinë e kulturës së Elbasanit të paraqitje me vallen e Çingive në festivalin folklorik të Gjirokastrës . – “ Ngritëm një grup valleje vetëm me vajza , me veshje si të çingive , të kamufluara me stilin popullor , ku kryesonte Eser Qatipi , motra e këngëtares Suzana Qatipi dhe në pamundësi për arsye të censurës së kohës , e quajtëm “vallja e vajzave beqare” – tregon Meksi. Sidoqoftë , një studim për vlerat dhe afekesioinet e çingive , gjer sot mungon . Nga ana tjetër një paralele në kohë mes tyre , qëndron. Ndërsa çingijet e asaj kohe janë zëvëndësur me balerinat moderne e kën gëtarët më në zë , aktiviteti I marrëdhënieve të tyre intime , natyrshëm që është zëvendësuar me resurset dhe avantazhet që ofron koha e shekullit XXI . Tek e fundit , cekja e kësaj historie përkon me ndërkalljen e shekuullit XVII – XIX – XX . Por dukuria “ Çingije” ruan vlerat muzikore të kësaj kohe , “inkuzicionin” e opinionit të kohës për të thyer tabu , gjer tek tingëllimi I femrës moderne në këtë kohë moderne , paçka se edhe ato mund të quhen “moderne” të kohës që jetuan.
